بیماریهای گندم

بیماریهای گندم

مقدمه

گندم یک گیاه غلاتی با نام علمی Triticum است. این گیاه به عنوان یکی از مهم‌ ترین منابع غذایی در جهان شناخته شده و در بسیاری از نقاط جهان کشت می‌ شود.

مهم ترین استفاده از گندم در تولید آرد است که به عنوان مواد اصلی در تهیه نان، کیک، کلوچه، و سایر محصولات نانوایی استفاده می ‌شود. گندم در تولید بسیاری از فرآورده‌ های غذایی دیگر، از جمله ماکارونی، پلو، و غذاهای فراوری شده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گندم دارای ارزش غذایی بالا بوده و منبع خوبی از ویتامین ‌ها، مواد معدنی، و فیبر است. این گیاه علاوه بر بخش کشاورزی، در اقتصاد جهانی نیز نقش بسزایی ایفا می‌کند و به عنوان یکی از محصولات اصلی تأمین غذا در بسیاری از کشورها محسوب می‌ شود.

شرایط مناسب برای رشد گندم

خاک شنی و رسی عمیق با زهکشی خوب، برای رشد گندم مناسب است. اصولاً میزان عملکرد گندم در شرایط دیم (آبیاری با باران)، در خاک های ریز بافت بیشتر است. چون این قبیل خاک ها قادرند آب را بهتر و به مدت طولانی‌ تر در خود نگه دارند. اما در شرایط آبی (که کشاورز خود گیاه را آبیاری می‌کند)، معمولاً گندم، زیاد تحت تأثیر بافت خاک خود قرار نمی‌گیرد. گندم هم مانند سایر گیاهان نمی ‌تواند در خاک خشک جوانه بزند.

گندم بهاره به دلیل ذخیره شدن رطوبت زمستانی در خاک، همواره رطوبت مورد نیاز خود را دارد. اما رطوبت خاک گندم های پاییزه معمولاً فرایند جوانه‌ زنی را با مشکل مواجه می‌ نماید. اگر برای جوانه زنی یا رشد اولیه جوانه، خاک رطوبت کافی نداشته باشد بذرها ممکن است بپوسند یا در معرض صدمات ناشی از سرما قرار گیرند.

مناسب‌ترین تاریخ برای کاشت گندم در مناطق سرد به شرح زیر است:

• مناسب‌ترین زمان کشت در مناطق بسیار سرد کوهستانی، اواخر شهریور تا اوایل مهر و پیش از اولین بارندگی پاییز خواهد بود.
• در مناطق سردسیر بهترین زمان کشت، از ابتدای مهرماه تا ۲۵ مهر و پیش از اولین بارندگی پاییز خواهد بود.

آب و هوای مناسب برای رشد گندم

شرایط ایده آل برای رشد گندم، آب و هوای خنک در دوره رشد رویشی، آب و هوای معتدل در دوران تشکیل دانه و آب و هوای گرم و خشک در زمان برداشت محصول است؛ بنابراین در مناطقی که زمستان های سخت دارند، کشت گندم با مشکلاتی از قبیل سرمازدگی زمستانی مواجه می‌ شود.

سیاهک آشکار گندم

سیاهک آشکار گندم از جمله بیماریهای گندم در نواحی مرطوب یا نسبتاً‌ مرطوب است. اسپورهای قارچ به وسیله باد از خوشه های آلوده به گل های سالم منتقل می شوند. دانه های پودر سیاه (اسپورهای قارچ) در حرارت 25 ـ 20 درجه جوانه می زنند. این اسپورها از طریق خاک یا آلودگی سطحی بذر، بیماری را منتقل می نمایند. گیاهانی که دیر کاشته می شوند کمتر از گیاهانی که پیش از موقع کشت شوند، از این بیماری خسارت می بینند. در مزارع دیرکاشت به دلیل درجه حرارت پایین، گندم جوانه می زند در حالی که قارچ در این درجه حرارت نمی تواند رشد کند. در گندم های پاییزه، قارچ به صورت فعال یا نیمه فعال در ناحیه طوقه گندم مانده و در غلات بهاره به صورت غیرفعال در داخل بذر آلوده،زمستان گذرانی می کند.

علایم بیماری

سنبلچه های گیاه آلوده، به رنگ قهوه ای زیتونی تیره در آمده و در نهایت با توده سیاه اسپور همرنگ می شوند.  این علایم بعد از مرحله خوشه دهی آشکار می شود. در این مرحله توده های اسپور قارچ به وسیله پوسته ی نازکی محصور شده و این پوسته قبل از برداشت یا  در مرحله درو محصول پاره شده و اسپورها در هوا پخش می شوند.

 سیاهک پنهان پاکوتاه گندم

این بیماری جزء بیماری های گندم می باشد و ویژه مناطق سردسیر و مرتفع است و باعث توقف رشد گیاه میزبان، کوتاه شدن شدید ساقه و پنجه زنی فراوان می شود. بعد از مرحله خوشه دهی گیاه، علایم بارز بیماری، خود را نشان می دهد.

 سنبله های آلوده دارای رنگ سبز مایل به آبی هستند و دانه های آنها نسبت به سنبله های سالم، بازتر می شود. سنبله های آلوده به این بیماری معمولاً‌ بلندتر و تراکم سنبلچه های آنها کمتر از سنبله های سالم است. دانه های آلوده به جای رنگ زرد طلایی، دارای رنگ خاکستری مایل به قهوه ای هستند. شکل دانه آلوده شبیه دانه سالم اما کمی گردتر و کوچک تر است و با فشار دادن دانه، پودر سیاه (اسپور قارچ) از آن خارج می شود که بوی ماهی گندیده می دهد. اسپورها در زمان خرمنکوبی پخش شده و دانه های سالم و خاک را آلوده می کنند.

قارچ عامل بیماری در شرایط آب و هوایی معتدل بر روی گندم های پاییزه به خوبی رشد می کند.

سیاهک هندی (سیاهک ناقص)

علایم بیماری

سیاهک برگی

این بیماری گندم بر روی ارقام پاییزه و در مناطقی که زمستان معتدل دارند، مشاهده می شود. علایم بیماری به صورت نوارهای خاکستری رنگ متمایل به سیاه بر روی برگ و غلاف دیده می شوند. بوته های آلوده اغلب کوتاه شده، برگ ها پیچ خورده و لوله می شوند. غلاف در محل نوارهای آلوده به صورت طولی شکاف خورده، توده سیاه رنگ اسپور ظاهر می شود. بوته های آلوده معمولاً خوشه نمی دهند .

2- بیماری فوزاریوم سنبله گندم

این بیماری در ایران در سال 1371 از مناطق شمالی گزارش شد. قارچ عامل بیماری علاوه بر خسارت به محصول مایکوتوکسین هایی از جمله deoxynivalenol تولید می‌کند که خطری جدی برای سلامتی حیوانات و انسان می باشد. 

علائم بیماری:

اگر آلودگی اولیه از طریق بذر یاشد، گیاهچه ها ممکن است ازبین بروند و یا کوتاه بمانند. اما اگر آلودگی ازطریق بذر نباشد علائم بیماری به صورت  لکه های کوچک بیضوی شکل قهوه ای رنگ روی ریشه ها وغلاف برگ پایینی و یا میان گره زیر طوقه ظاهر می شود. اگر لکه ها زیاد باشند به هم پیوسته و قهوه ای یا سیاه می شوند. عامل بیماری برگ و خوشه و دانه را مورد حمله قرار میدهد.

3- زنگ‌

 زنگ‌ها به جنس پوکسینیا (Puccinia) تعلق دارند. شرایط محیطى مساعد براى گسترش این بیمارى‌ها، آب و هواى خنک تا گرم مرطوب است. تشکیل پستول (Postule) یا حفره‌هاى قرمز رنگ و سیاه‌رنگ خط ‌چین یا نقطه‌چین حاوى اسپورهاى تولید مثل در سطح ساقه‌ها، برگ‌ها‌، غلاف‌ها و گل‌هاى گیاه از علائم کلى این بیمارى‌ها است.

زنگ یکی  از مهمترین بیمارىهای گندم به‌شمار مى‌آید؛ انواع زنگ عبارتند از: زنگ ساقه، زنگ برگ، و زنگ خطى یا نواری. هر یک از انواع بیمارى‌هاى زنگ خصوصیات عمومى مشترک دارد. آشنائى با مشخصات ویژهٔ آنها براى تشخیص هر یک از آنها مهم خواهد بود.      

 زنگ ساقه این بیمارى در سطح ساقه ظاهر مى‌گردد و به همین دلیل زنگ ساقه نامیده مى‌شود. عامل آن به جنس پوکسینیا و گونهٔ گرامینیس (graminis) تعلق دارد. 

زنگ نوارى زنگ نوارى که اغلب زنگ زرد نامیده مى‌شود بر اثر قارچ پوکسینیا استرى مورفیس (P. striimorfis) به‌وجود مى‌آید و معمولاً بیشتر در مناطق جلگه‌اى خنک‌تر شایع است.

3-1- بیماری زنگ سیاه گندم

علایم بیماری:

زنگ سیاه عمدتا روی ساقه و غلاف برگ اثر می گذارد،اما ممکن است پهنک برگ،پوشه و ریشک ها نیز مورد حمله قرار می گیرد . پوستول ها یا جوشهای قارچ عامل بیماری باریک بیضوی دراز، موازی با محور طولی ساقه و غلاف برگ ظاهر می شود. ظرف مدت چند روز اپیدرمی که روی جوش ها را پوشانده ،پاره شده و به عقب می رود واز زیر آن توده های پودری که شامل اسپورهای قرمز رنگ پیدا می گردد. سپس در اواخر فصل و در مرحله تلیوم، تلیوسپورهای  سیاه رنگ پدید می آید.

3-2- بیماری زنگ قهوه ای گندم

این قارچ برای تکمیل چرخه زندگی خود به گیاهان زنده گندم یا میزبان های جایگزین نیاز دارد. فرآیند جوانه زنی به رطوبت بالا یا وجود طولانی مدت رطوب بر روی برگ و دمای بین 10 تا 30 درجه سانتیگراد (16 تا 22 درجه سانتیگراد بهینه است) نیاز دارد. در این شرایط جوانه زنی اسپورها می تواند در عرض 30 دقیقه از اولین تماس آنها با برگ صورت گیرد. مصرف زیاد کود نیتروژن شرایط مناسبی را برای این بیماری فراهم می کند. قارچ از طریق منافذ طبیعی روی برگ ها یا غلاف وارد گیاه می شود. این عامل بیماری زا میزبان های جایگزین متنوعی در خانواده غلات دارد.

علایم بیماری:

علائم در این بیماری به صورت جوش های قهوه ای و نارنجی رنگ و به هیچ وجه  مانند  زنگ  زرد  خطی  قرار  نمی گیرد  و مخصوصا  از  روی  همین  علایم  می توان  این  زنگ را از زرد  در  مزرعه  تشخیص  داد. ضمنا  اندازه  جوشها  بزرگتر می باشد. زنگ قهوه ای به  ندرت  غلاف  برگ ، ساقه و  خوشه را آلوده می کند. دانه های  آلوده، ریز، چروکیده و وزن محصول تا 90 در صد کاهش می یابد.

3-3- بیماری زنگ زرد گندم

زنگ زرد گندم در شرایط آب‌وهوایی ملایم، سرد و خنک سریع‌تر گسترش می‌یابد و از سایر زنگ‌های گندم  زودتر ظاهر می شود.

علایم بیماری:

زنگ زرد گندم در بهار معمولا زودتر از سایر زنگهای غلات ظاهر می شود. ابتدا روی برگهای جوان جوشهایی که محتوی اسپورهای بهاره زرد یا نارنجی رنگ هستند تشکیل می گردد. این جوشها گرد و حدود نیم میلیمتر طول دارند و به تدریج دست به دست هم داده و به صورت خطی یا نواری به موازات رگبرگها هر دو سطح برگ را فرا می گیرند.جوشهای مزبور علاوه بر برگ گاهی ممکن است روی غلاف خوشه، گلوم و گلومل بوته نیز ظاهر می گردد. 

در اواخر دوره رشد گندم مرحله تلیوم قارچ شروع شده و تلیوسپورهای یا اسپورهای پائیزه عامل بیماری که داخل جوش هائی سیاه رنگ قرار دارند، بیشتر در سطح تحتانی برگ ها روی خطوط کوتاهی تشکیل می شود.

4- سفیدک گندم

 این بیمارى از جمله بیماریهای گندم می باشد که به‌وسیله قارچى به‌نام اریسف‌گرامینیس تریتى‌سیErysiphe graminis tritici به‌وجود مى‌آید و در شرایط آب و هوائى خنک مى‌تواند در مزارع گندم شیوع یابد و زیان‌هاى قابل توجهى نیز به‌بار آورد. نشانه‌هاى بیمارى در سطح برگ‌ها، غلاف‌ها و اعضاء گل ظاهر مى‌شود.

5- بیماری آنتراکنوز غلات Graminicola anthracnose

تقریباً تمامی غلات دانه ریز ، ذرت ، سورگم و تعداد زیادی از گراسها به این بیماری حساس هستند. علائم بیماری معمولاً روی قسمتهای پایینی گیاه ظاهر می شود. علی رغم گسترش نسبتاً زیاد بیماری ، میزان خسارت و کاهش محصول شدید نیست .

قارچ عاملColletotrichum graminicola در مراحل اولیه آلودگی ، معمولاً هیچ گونه علامتی روی گیاه مشاهده نمی‌شود . با پیشرفت بیماری ،حالت رنگ پریدگی در گیاه به چشم می‌خورد و گیاه زودتر از موعد مقرر می‌رسد (رسیدگی زودرس ) .